تحول خرده‌فروشی عربستان در مسیر ۲۰۳۰؛ روایتی از قلب مراکز خرید عربستان
در این بخش، به بررسی دقیق و جامع مراکز خرید و بازارهای خرده‌فروشی در کشورهای مختلف می‌پردازیم. این گزارش‌ها بر پایه بازدیدهای تخصصی آقای شاهرخ کشاورز موسس ماهنامه «تجارت طلایی» از سفرهای بین‌المللی‌اش به کشورهای مختلف تدوین شده است و بر تحلیل عملکرد برندهای جهانی و محلی، استراتژی‌های موفق، و نوآوری‌های صنعت خرده‌فروشی تمرکز دارد. این گزارش‌ها همچنین شامل بررسی روندهای نوظهور، ویژگی‌های مصرف‌کنندگان، الگوهای خرید جدید و چالش‌های پیش‌روی صنعت در بازارهای مختلف جهان است. علاوه بر این، جزئیات ساختاری و طراحی مراکز خرید، نحوه چیدمان برندها و تعاملات اجتماعی در این فضاها نیز به دقت تحلیل می‌شود. هدف این بخش، ارائه نگاهی عمیق و تخصصی به تحولات جهانی صنعت خرده‌فروشی و پیش‌بینی روندهای آینده است.
در این شماره، به صنعت خرده‌فروشی دو شهر مهم عربستان سعودی، جده و مکه پرداخته‌ایم. در ادامه، گزارش‌ها و مشاهدات آقای شاهرخ کشاورز از این دو شهر را می‌خوانیم که شامل بررسی وضعیت مراکز خرید برجسته، ویژگی‌های منحصر به فرد بازار و روندهای در حال تحول در این منطقه است.
گزارش پیش‌رو در دو بخش تنظیم شده است؛ نخست، تحلیلی جامع بر صنعت خرده‌فروشی عربستان بر پایه داده‌ها، گزارش‌های رسمی و شاخص‌های آماری منتشرشده توسط منابع معتبر بین‌المللی و محلی. در این بخش، روند رشد بازار، استراتژی‌های دولت، میزان سرمایه‌گذاری در بخش خرده‌فروشی، و نقش برندهای جهانی و داخلی مورد واکاوی قرار گرفته است. بخش دوم، حاصل یک بازدید میدانی از مراکز خرید شاخص در جده و مکه است. این مشاهدات میدانی با هدف ارزیابی عملکرد مراکز خرید، نحوه چیدمان برندها، فضاهای تفریحی، رفتار مصرف‌کنندگان و ویژگی‌های فرهنگی خاص حاکم بر سبک خرید در این دو شهر صورت گرفت.
تحول صنعت خرده‌فروشی در عربستان‌سعودی
صنعت خرده‌فروشی در عربستان‌سعودی طی سال‌های اخیر دستخوش تحولات قابل‌توجهی شده است. این تغییرات عمدتا درپی اصلاحات اقتصادی، دگرگونی در ترجیحات مصرف‌کنندگان و توسعه زیرساخت‌های تجاری پدید آمده‌اند. درحال‌حاضر این کشور میزبان طیف متنوعی از برندهای خرده‌فروشی داخلی و بین‌المللی است که با هدف پاسخگویی به نیازهای گوناگون مشتریان، الگوهای نوینی از خرده‌فروشی را به کار گرفته‌اند.
چشم‌انداز صنعت خرده‌فروشی در چهارچوب برنامه 2030
در چهارچوب برنامه «چشم‌انداز ۲۰۳۰»، عربستان‌سعودی با هدف کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی و توسعه بخش‌های غیرنفتی، سرمایه‌گذاری‌های قابل‌توجهی در حوزه خرده‌فروشی انجام داده است. در این راستا اصلاحات قانونی متعددی به‌منظور ارتقای بهره‌وری، افزایش رقابت‌پذیری و جذب سرمایه‌گذاری اجرا شده‌اند. پیش‌بینی می‌شود ارزش بازار خرده‌فروشی این کشور تا سال ۲۰۲۶ به حدود ۱۴۶/۶ میلیارد دلار آمریکا برسد.
براساس شاخص‌هایی نظیر جمعیت، تولید ناخالص داخلی، نرخ فروش خرده‌فروشی، جذابیت بازار و سطح اشباع آن، عربستان‌سعودی در جایگاه نخست شاخص خرده‌فروشی در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا قرار دارد.
برندهای شاخص داخلی
در میان برندهای داخلی، «Danube» و «PANDA» به‌عنوان بازیگران اصلی بازار خرده‌فروشی شناخته می‌شوند. این هایپرمارکت‌ها با ارائه طیف گسترده‌ای از کالاها ازجمله مواد غذایی، لوازم الکترونیکی، پوشاک و لوازم‌خانگی، سهم قابل‌توجهی از بازار را به خود اختصاص داده‌اند. در مقایسه با برندهای بین‌المللی نظیر «carrefour»، این فروشگاه‌های داخلی حضور پررنگ‌تری در سطح کشور دارند.
رشد تجارت‌الکترونیک
یکی از تغییرات عمده در ساختار خرده‌فروشی عربستان‌سعودی، رشد چشمگیر تجارت الکترونیک است. سهولت دسترسی، سرعت در فرآیند خرید و ارتقای زیرساخت‌های فناوری ازجمله دلایل اقبال عمومی به خریدهای آنلاین به‌شمار می‌روند. ارزش بازار تجارت الکترونیک عربستان در سال ۲۰۲۳ حدود ۸/۷ میلیارد دلار برآورد شده و روند روبه‌رشد آن همچنان ادامه دارد. درپی این گرایش، بسیاری از خرده‌فروشان به استفاده از پلتفرم‌های آنلاین و راهکارهای پرداخت دیجیتال روی آورده‌اند. بانک مرکزی عربستان و شرکت‌های فعال در حوزه فین‌تک نیز با ارائه زیرساخت‌های نوین، این مسیر را هموار کرده‌اند. از میان فروشگاه‌های آنلاین، «amazon»، «نمشی» و «جریر» سهم قابل‌توجهی از بازار را در اختیار دارند. در این میان، برند سعودی «جریر» به‌صورت تخصصی بر فروش محصولات فناورانه، نوشت‌افزار، کتاب و کالاهای دیجیتال متمرکز است.
گزارشی جامع از مراکز خرید کلیدی در شهرهای جده و مکه
Red Sea Mall
Red Sea Mall یکی از برجسته‌ترین مجموعه‌های تجاری عربستان‌سعودی و از مراکز شاخص شهر جده محسوب می‌شود. این مرکز با مساحتی بالغ بر ۲۴۲٬۲۰۰ مترمربع، در منطقه شمالی جده و در فاصله‌ای میان فرودگاه بین‌المللی ملک عبدالعزیز و ساحل دریای سرخ واقع شده و از سال ۲۰۰۸ فعالیت خود را آغاز کرده، همچنین اتصال این مجموعه به هتل ایلاف، به جذابیت و تنوع خدمات آن افزوده است.
این مرکز با برخورداری از فروشگاه‌هایی همچون سوپرمارکت «Danube»، فروشگاه «Virgin Megastore»، شهربازی سرپوشیده «اسپارکی» و نخستین سینمای جده، تجربه‌ای جامع از خرید و سرگرمی را فراهم کرده است. سینمای VOX واقع در این مجموعه، با ۱۲ سالن شامل سالن‌های استاندارد، طلایی، VIP، کودک و IMAX، طیف متنوعی از خدمات سینمایی را به بازدیدکنندگان ارائه می‌دهد.
در طراحی معماری این مرکز، بهره‌گیری از نور طبیعی از طریق اسکای‌لایت‌ها در ساختار سه‌طبقه‌ای مجموعه لحاظ شده است. میزان استقبال از برندهای آرایشی و بهداشتی به‌ویژه در میان زنان عربستانی چشمگیر بوده و به‌نظر می‌رسد این کشور از نظر مصرف در این حوزه، حتی از امارات نیز پیشی گرفته است.
حضور پررنگ برندهای ترکیه‌ای در حوزه پوشاک و زیبایی نیز قابل‌توجه است. توزیع پاخور و جمعیت میان طبقات مختلف به‌صورت متوازن انجام شده و اختلاف معناداری میان آنها مشاهده نمی‌شود. تمامی رستوران‌ها و کافه‌ها فعال و پرمشتری هستند که این موضوع بازتابی از فرهنگ غذایی پررنگ در جامعه عربستان به‌شمار می‌رود. اکثریت بازدیدکنندگان این مرکز خریدار واقعی بوده و به‌طور متوسط، بیش از ۸۰ درصد آنان با دست‌کم دو یا سه ساک خرید از مجموعه خارج می‌شوند. موقعیت مکانی ممتاز این مرکز در مجاورت دریا بر جذابیت آن افزوده و ترکیب متنوعی از برندهای لوکس، برندهای اقتصادی، هایپرمارکت و فضاهای تفریحی، تجربه خریدی جامع را برای مخاطبان فراهم کرده است. فودکورت این مجموعه نیز از نظر وسعت، قابل‌مقایسه با مراکز مشابه در ایران نبوده و وسعت آن حداقل سه‌برابر فودکورت مجموعه‌هایی مانند پالادیوم تهران است. توان بالای خرید مردم در این کشور، موجب شده است که مراکز خرید همواره مملو از مشتری باشند.
با وجود تغییرات فرهنگی اخیر، همچنان حدود ۹۰ درصد بانوان در این کشور از پوشش کامل استفاده کرده و بخش قابل‌توجهی نیز روبند به‌همراه دارند. بااین‌حال حضور فعال آنان در کافه‌ها، فضاهای تفریحی و فروشگاه‌ها مشهود است. در میان برندهای کافی‌شاپ، «starbucks» و «Tim Hortons» از جایگاه بالایی در جذب مشتری برخوردارند.
Cenomi Mall of Arabia
Cenomi Mall of Arabia با مساحتی بیش از ۲۶۱ هزار مترمربع، به‌عنوان بزرگ‌ترین مرکز خرید عربستان شناخته می‌شود. این مجموعه در مجاورت فرودگاه بین‌المللی ملک عبدالعزیز قرار دارد و از سال ۲۰۰۸ فعالیت خود را آغاز کرده است. با بیش از ۴۰۰ فروشگاه فعال، این مرکز به یکی از اصلی‌ترین مقاصد خرید شهر جده تبدیل شده است.
شهربازی سرپوشیده با بازی‌های حرکتی و آبی، سینماهای مدرن، هایپرمارکت «Panda» و مجموعه «کیدزانیا» از جمله امکانات شاخص آن به‌شمار می‌روند. برندهای ترکیه‌ای در این مجموعه نیز حضوری گسترده دارند. فودکورت این مرکز با تنوعی گسترده و فضایی وسیع، از بزرگ‌ترین نمونه‌های موجود در منطقه محسوب می‌شود. مدیریت بهره‌برداری این مجموعه برعهده شرکت Cenomi است که اداره‌کننده ده‌ها پروژه تجاری دیگر در عربستان نیز هست.
در مقایسه با Red Sea Mall، این مرکز از نظر طراحی و امکانات، مدرن‌تر ارزیابی می‌شود و در بسیاری از رده‌بندی‌ها به‌عنوان برترین مرکز خرید عربستان معرفی شده است. کلیه ویژگی‌های فرهنگی و الگوهای خرید که در مرکز Red Sea مشاهده شد، در این مجموعه نیز برقرار است.
نکته قابل‌توجه در هر دو مرکز یادشده، غیبت برند «carrefour» است؛ به‌جای آن، هایپرمارکت‌های داخلی «Danube» و «پاندا» نقش اصلی را در تامین مایحتاج روزانه ایفا می‌کنند.
Clock Towers Mall
Clock Towers Mall در فاصله حدود ۳۰۰ متری از مسجدالحرام قرار دارد و به‌واسطه موقعیت مکانی و عملکرد ۲۴ ساعته و بدون تعطیلی، یکی از پربازدیدترین مراکز تجاری عربستان و جهان محسوب می‌شود. این مرکز خرید ۱۱ طبقه سالانه میزبان بیش از ۲۰ میلیون بازدیدکننده است. برج ساعت به‌عنوان ساختمانی چندمنظوره با ارتفاع ۶۱۰ متر، شامل هفت هتل بین‌المللی ازجمله فرمونت و رافلز است. تمامی میهمانان این هتل‌ها برای دسترسی به اتاق‌های خود از مسیر مشاعات و وید مرکزی مرکز خرید عبور می‌کنند، درنتیجه فروشگاه‌های آن روزانه در معرض دید بیش از ۶۰ هزار نفر قرار می‌گیرند.
بازار سنتی The Clock Souk در طبقات نخست این مجموعه با معماری بومی طراحی شده و مرکز خرید اصلی با بیش از ۶۰۰ فروشگاه در طبقات میانی جای گرفته است. طبقات فوقانی با عنوان The Clock Heights به فروش برندهای بین‌المللی اختصاص یافته‌اند. تنوع اقلام ارائه‌شده از صنایع‌دستی عربی، عطرهای سنتی تا برندهای لاکچری جهانی در این مجموعه به‌چشم می‌خورد. دوطبقه نیز به فودکورت و دو هایپرمارکت اختصاص یافته‌اند. از زمان افتتاح در سال ۲۰۱۳ تاکنون، این مجموعه با ثبت بیش از پنج‌میلیون بازدیدکننده تنها در ماه رمضان ۲۰۲۵، جایگاه ویژه‌ای در میان مراکز خرید کشور یافته است.
Makkah Mall
Makkah Mall در سال ۲۰۱۰ با هدف پاسخگویی به نیازهای جامعه محلی این شهر افتتاح شد. این مرکز در فاصله ۸/۵ کیلومتری از مسجدالحرام قرار دارد و شامل دوطبقه تجاری است. در مقایسه با مراکز خرید شهر جده، تعداد فروشگاه‌هایی که به البسه و پوشاک عربی اختصاص دارند در این مرکز بیشتر بوده و تمرکز بر برندهای مذهبی محسوس است، همچنین جانمایی برندهای بومی به‌صورت متمرکز و هدفمند طراحی شده است.
متراژ فروشگاه‌ها به‌طورکلی از مراکز خرید جده کوچک‌تر است. در ساعات اقامه نماز، برخی فروشگاه‌ها به‌صورت موقت تعطیل می‌شوند، بااین‌حال این موضوع تاثیر محسوسی بر روند خرید مشتریان ندارد. مخاطبان این مرکز اغلب از ساکنان محلی هستند و سهم زائران در میان بازدیدکنندگان نسبتا کمتر است. با توجه به نرخ بالای زادوولد در این شهر، فضاهای تفریحی ویژه کودکان در این مرکز توسعه یافته‌اند. از نظر خدمات عمومی، سطح نظافت و سرویس‌دهی در مقایسه با مراکز شهر جده پایین‌تر ارزیابی می‌شود. در فودکورت مجموعه، McDonald’s ،Burger King و KFC بیشترین میزان استقبال را به‌خود اختصاص داده‌اند، همچنین فروشگاه‌های آرایشی و بهداشتی همچنان در صدر پرمخاطب‌ترین واحدها قرار دارند.
درمجموع با وجود آنکه ابعاد مراکز خرید در عربستان‌سعودی به‌طورکلی از نمونه‌های مشابه در ایران بزرگ‌ترند، اما در حوزه‌هایی نظیر امور حراستی، ضعف‌هایی مشهود است. تعداد پرسنل امنیتی کمتر بوده و استانداردهای ظاهری و عملکردی آنان در مقایسه با ایران پایین‌تر است.
